Design is een belangrijke motor voor vooruitgang. Het is meer dan alleen esthetiek, maar ook een slimme aanpak om een sterke en waardevolle samenleving te bouwen. Daarom richtte Flanders District of Creativity het nieuwe programma 'Innoveren met Design' op, waarmee we ontwerpers, bedrijven en organisaties verbinden om vernieuwing te ontketenen. Ook willen we bedrijven, organisaties en overheden inspireren en informeren over het strategische potentieel van designers als dé innovatiepartners van de toekomst. Dit artikel belicht de sleutelrol van design in de voedingssector via drie cases: design dat verpakkingen herdenkt, onderzoek begeleidt en nieuwe voedselconcepten vormgeeft.

Design- en innovatiebureau Made baant de weg naar minder afval via herbruikbare verpakkingssystemen

De berg afval in de voedingssector schreeuwt om innovatieve oplossingen, en verpakkingen spelen daarin een sleutelrol. Design- en innovatiebureau Made positioneert zich als een partner in de transitie, door bedrijven en organisaties te begeleiden, naar circulaire systemen. “Wij zijn een full service innovation agency dat organisaties bijstaat van idee tot de vermarkting”, zegt Tom Domen van Made. Een concreet voorbeeld is de coördinatie van de Reusable Packaging Coalition: een samenwerking tussen de zes grootste supermarktketens in België (Albert Heijn, Aldi, Carrefour, Colruyt, Delhaize en Lidl) met als doel de grootschalige implementatie van herbruikbare verpakkingen. “Mijn achtergrond bij Ecover heeft me geleerd dat individuele duurzaamheidsinitiatieven ontoereikend zijn om tot fundamentele verandering te komen”, vertelt Tom. “Hergebruik vraagt om een systemische, gezamenlijke inspanning in de hele keten.”

De naderende Europese wetgeving, met het verbod op single-use plastics voor klein groente en fruit onder de 1,5 kg vanaf 2030, is een belangrijke katalysator. In plaats van uitgebreide studies te voeren koos de coalitie daarbij om een fysiek proefproject op te zetten, dat in het voorjaar van 2026 zal lopen. “We wilden meteen in de praktijk testen hoe herbruikbare verpakkingen werken. De pilot loopt in Mechelen omdat daar al lokale expertise is rond herbruikbare verpakkingen, bijvoorbeeld met de pizzadozen van Kingslize Pizza. Wij kozen voor champignons als pilotproduct omdat die in een niet-merkgebonden bakje worden aangeboden. De consument koopt zo’n bakje met de instructie ‘breng me terug’ en kan het nadien in elke deelnemende supermarkt inleveren. Vervolgens wordt het via sociale werkplaatsen, zoals de wasstraat van Mivas in dit project, gereinigd en komt het terug in de pool komen voor hergebruik. Een bakje van Delhaize kan zo later bij Lidl terechtkomen.”

De rol van Made als design- en innovatiebureau in dit project is veelzijdig. “Natuurlijk speelt het verpakkingsontwerp een rol, maar onze voornaamste bijdrage ligt in het samenbrengen van alle stakeholders als een onafhankelijke facilitator”, legt Tom uit. “Daarnaast helpen we financiële middelen te verwerven en willen we aannames rond herbruikbare verpakkingen bij consumenten in kaart brengen en valideren.” Het blijft ook een uitdaging om de voedselketen te overtuigen van de voordelen van herbruikbare verpakkingen. “Ervaring leert ons dat financiële haalbaarheid een cruciale factor is in concurrentie met goedkope single-use alternatieven. Door de samenwerking kunnen we de bakjes in grote aantallen kopen en verwerken en daalt de meerkostprijs.” 

De meerwaarde van design in de voedingssector manifesteert zich ook daarin: het integreren van diverse businessaspecten en de systemische blik op complexe vraagstukken. “Herbruikbare verpakkingssystemen zijn een goed voorbeeld, met hun noodzaak aan digitale integratie en een sluitende businesscase. Als innovatiebureau brengen wij al deze elementen samen en proberen we mee te denken over de grenzen van de verpakking heen.”

De ambitie van de Reusable Packaging Coalition is helder: als de pilot succesvol blijkt, wordt er naar een uitrol gekeken over België en mogelijk naar andere productcategorieën. “Als dit werkt en financieel en operationeel haalbaar blijkt, gaan we verder met de volgende stappen. Om echt een verschil te maken, is schaalvergroting essentieel.”

ShiftN hanteert systemic design als kompas voor een veerkrachtig voedselsysteem

De COVID-19 pandemie legde de kwetsbaarheden van globale voedselsystemen bloot en benadrukte de potentiële rol van lokale alternatieven in crisistijden. Vanuit die vaststelling onderzocht het onderzoeksproject 'COVID-19: the local as a site of food security resilience in the times of pandemic' de systemische impact van lokale voedselsystemen. De Belgische systeem- en toekomstdenker Philippe Vandenbroeck van ShiftN faciliteerde een visieproces met stakeholders in de Britse lokale voedselsector om tot gezamenlijke inzichten te komen.

“De pandemie toonde de druk op maatschappelijke systemen, zoals het tekort aan seizoensarbeiders en lege winkelrekken”, zegt Philippe. “Ons doel was aan te tonen dat lokale voedselsystemen een grotere bijdrage kunnen leveren aan veerkracht van de voedselketen. Daarvoor brachten we mensen van dertien belangrijke middenveldorganisaties en grassroots-initiatieven samen om de toekomstambities te formuleren voor een robuustere lokale voedselsector in het Verenigd Koninkrijk.”

Als facilitator en systeemdenker heeft Philippe expertise om heterogene groepen te begeleiden in een zoektocht naar antwoorden. Voor dat visieproces paste hij principes van systemic design toe. “Die aanpak helpt om een systeem in zijn totaliteit te begrijpen, rekening houdend met schaal, gelaagdheid en de onderliggende drijvende krachten”, legt hij uit. “Tijdens drie online workshops in het voorjaar van 2021 gebruikten we meer bepaald de Soft Systems Methodology. Daarbij creëer je conceptuele modellen die problemen vereenvoudigen en identificeer je hefboompunten om de huidige situatie te verbeteren. De modellen claimen geen absolute waarheid, maar dienen als hulpmiddel om het gesprek aan te gaan en reflectie te bevorderen.”

“In de eerste workshop ontleedden we de verschillende aspecten van het lokale voedselsysteem (de begunstigden van de basistransformatie, de betrokken actoren, onderliggende assumpties, eigenaarschap en externe randvoorwaarden). Die analyse werd door de deelnemers via free writing verwerkt tot narratieven, met verrassend complementaire thema's als cultuur, ecologie en herverdeling. In de tweede workshop maakten we een functioneel ontwerp van het toekomstig lokaal voedselsysteem. Daaruit kwam een kerndefinitie en een model met activiteiten voort. Ikzelf verwerkte die in een synthese, geënt op een lokale waardeketen. In de derde en laatste workshop reflecteerden we daarover om tot een geconsolideerd model te komen, dat zowel analytisch als communicatief sterk is. Het erkent de bijdrage van lokale voedselsystemen langs zes dimensies: voor een goede levenskwaliteit, om als actieve burger mee te doen, voor het herstel van ecosystemen, voor een eerlijke verdeling, voor het voorzien in voedsel, en voor levensvreugde.”

Het doel was het onbenutte potentieel van lokale systemen te verkennen en de actoren te laten nadenken over strategieën. In dit proces waren visualisatie en backcasting cruciale methoden. “Visualisatie helpt om een ideaal voedselsysteem in te beelden, en via backcasting vergelijk je dat met de huidige situatie om zo transformatiestappen te bepalen”, legt Philippe uit. “De uiteindelijke output omvatte visuele representaties van de belangrijke veranderingen in de transitie, denk aan tekeningen van mensen die samen eten, omringd door een markt, daktuinen en zelfs een stadsbos. Zulke beelden helpen om de abstracte ambities en strategieën concreet te maken. Tot slot leverden wij op vraag van de opdrachtgever een grote illustratie die de gewenste toekomst op een beeldende manier voorstelt.”

Het visieproces laat zien hoe belangrijk lokale voedselsystemen kunnen zijn in crisistijden. Dankzij systemische designmethoden kwamen de inzichten van diverse actoren naar boven. Door complexe problemen beter te begrijpen en gezamenlijke doelen te bepalen, is de basis gelegd voor een sterkere en toekomstbestendige lokale voedselvoorziening.

Dripl zet design in voor gedragsverandering

De kiem voor Dripl werd vier jaar geleden geplant: productontwikkelaars Colin Deblonde en Lucas Moreau stonden voor een drankautomaat, waar de plastic flesjes en blikjes vol gesuikerde frisdrank contrasteerden met het kraantjeswater in hun drinkbussen. “Waarom kunnen we onze flessen wel vullen met water, maar niet met iets met een smaakje zonder afval te creëren?”, vroegen ze zich af. Het vormde het startpunt van een ambitieus project: de Dripl Refill Point, een drankdispenser voor kantoren die je drinkfles vult met kraantjeswater waaraan een suikerarme smaakconcentraat is toegevoegd. 

Dat heeft vele voordelen. “De twee hoofdredenen om voor Dripl te kiezen zijn gezondheid en duurzaamheid. Dripl biedt een smakelijk alternatief voor suikerrijke frisdranken en stimuleert de hydratatie op de werkvloer. Verder vermijden we wegwerpflesjes en -blikjes, en de energie-intensieve productie daarvan. Doordat we werken met kraantjeswater beperken we ook de uitstoot door het transport van de drank. Dit draagt bij aan een kleinere ecologische voetafdruk en vermindert microplastics.” Ook het businessmodel van Dripl is circulair. Het vermijdt niet alleen plastic flessen, maar zorgt er ook voor dat de geproduceerde machines in omloop blijven. Door de toestellen te verhuren en de levensduur maximaal te verlengen via refurbishing vermijdt het verspilling. Bovendien werd de houdbaarheid van de siropen verlengd, waardoor die langer bruikbaar blijven.

Als de dispenser zo veel voordelen heeft, waarom is het concept dan nog niet eerder op grote schaal doorgebroken? Volgens de Dripl-oprichters ligt het antwoord in de financiële belangen van de gevestigde frisdrankindustrie. “De frisdrankindustrie is technisch in staat om duurzamere oplossingen te bieden, denk maar aan de drankmodules bij Burger King of Ikea”, zegt Colin. “Toch zet het daar niet op in omdat het minder winst oplevert dan aparte verpakkingen.” Bovendien is het niet eenvoudig om het veelzijdige concept te ontwikkelen: het gaat zowel om een fysieke machine, als om een smakenpalet en een merk dat je moet vermarkten. “Dankzij onze brede achtergrond in productontwikkeling hebben we zowel kennis van business en marketing, als van het ontwerp en de ontwikkeling van een nieuw product. Waar een traditionele voedingsproducent een externe partij zou moeten inschakelen voor de hardware, of een hardwareproducent voor de smaakontwikkeling, verenigen wij beide expertises intern.”

Design is daarbij geen louter esthetische overweging, maar een fundamenteel onderdeel van de innovatie. Zo is een aantrekkelijke, gebruiksvriendelijke ervaring essentieel voor Dripl om gedragsverandering te stimuleren. “De interface maakt personalisatie van de drankjes mogelijk – met de keuze tussen verschillende smaken en het bruisgehalte. Die gebruikersgerichte aanpak helpt om mensen weg te leiden van frisdrank. Dripl streeft ernaar om van de gezonde en duurzame optie de meest voor de hand liggende keuze te maken, zonder dat de gebruiker hoeft in te boeten op gemak of smaak.”

Dripl ontving daarvoor de Henry van de Velde Business Innovation Bronze Award 25. Momenteel is Dripl beschikbaar in 500 kantooromgevingen in België en Nederland. Het richt zich op die sector omdat de impact per toestel erg groot is door de hoge bezettingsgraad van kantoren. Daarnaast kunnen die de aankoop van het toestel financieren, in tegenstelling tot vele scholen of stations. De toekomstplannen van Dripl zijn nog grootser. “Tegen 2030 willen we één miljard wegwerpverpakkingen in heel Europa vermijden. Ook dromen we ervan om Dripl in de toekomst ook ‘on-the-go’, thuis en in de horeca aan te bieden.”